De Zuid-Afrikaanse dichter en zanger Gert Vlok Nel behoort tot een belangrijke traditie in Zuid-Afrika waarbij tekstschrijvers ook als muzikant actief zijn en schijnbaar moeiteloos gedichten en muziek lijken te combineren. Zijn grote voorbeeld was de jonggestorven singersongwriter én poëet Koos du Plessis (1945 – 1984). De bewondering en het respect was zo groot dat Gert Vlok Nel zich letterlijk heeft moeten ‘losschrijven’ van zijn jeugdidool.
Hij doet dat in de song Waarom ek roep na jou vanaand, een tekst die door Gawie Keyser in de Groene Amsterdammer wordt beschreven als een elf minuten durend ‘gothic meesterwerk’.
Dit lied bevat ook alle ingrediënten die de dichter/muzikant Gert Vlok Nel kenmerken. Hij is de romantische vertolker van thema’s als afscheid, melancholie, weltschmerz en uiteraard de ‘liefde’, al is de omschrijving ‘onmogelijke liefde’ hier wellicht beter op zijn plaats.
Prachtige metaforiek
Stilistisch valt vooral op hoe hij Afrikaans en Engels quasi harmonieus en vaak ongemerkt laat samenvloeien. Heel treffend is ook het beeldarsenaal en de metaforiek die hij gebruikt om situaties en gevoelens een plotse herkenbaarheid te geven.
Laten we enkele voorbeelden bekijken.
In het nummer Timotei Sjampoe vertelt Gert Vlok Nel het verhaal van een gebroken relatie. Aanvankelijk, in het begin van de song, is over die breuk nog geen sprake en is de zomer volop aanwezig op de achtergrond. In het appartement waar de scène zich afspeelt, staan de ramen wagenwijd op en door de wind waaien de gordijnen naar buiten. In het lied klinkt het zo: “... die wind wat aanmekaar aai aai waai & jou lang cream calico gordyne was soos hande by die venster uit bye bye waai”. En met die gordijnen die waaien in de wind als handen die bye bye zwaaien wordt de breuk ingezet als “’n vallende boeing plummeting to sea”.
Talrijk en dus te veel om op te noemen zijn ook de voorbeelden in Waarom ek roep na jou vanaand. Misschien toch een tweetal superinventieve metaforen.
Gert Vlok Nel beschrijft op een bepaald moment hoezeer hij in de ban was van Koos du Plessis maar ook hoe hij als volwassene beseft dat hij in die jeugdige onschuld niet echt afstand kon nemen. Mijn hart, zingt hij, was “toe nog kouewaterOmoskoon vir die Here & Tintin om in te woon”. ‘KouewaterOmoskoon’, want Omo wast natuurlijk witter dan wit, en het was een hart waarin zowel de Heer als Kuifje nog een plaats konden vinden.
Even verder in het lied vertelt hij over de ‘andere’ Kosen die in Zuid-Afrika bekend zijn, waaronder Koos Prinsloo die ook al een vroege dood stierf. De verzen klinken als volgt: “... KOOS na jou was ook ander Koose wat beautiful kon huil in Afrikaans / DAAR was die slimste Koos met ‘n handvol sprokies grim & gay & hy het gesê kyk ek skryf met my lyf my naam is Koos / & ek is ‘n siek roos.”. Koos Prinsloo was inderdaad ziek en hij is later overleden aan de gevolgen van Aids. De manier waarop Gert Vlok Nel die dood beschrijft als een geknakt leven komt keihard binnen: “MAAR hy’t swaar gesterf soos ’n sonneblom & sonneblomme kom aaklig om”.
Naar de essentie van de witte arbeidersklasse
De nummers van Gert Vlok Nel zijn geen simpele luisterliedjes maar stuk voor stuk doorleefde getuigenissen van persoonlijke en vaak intieme gevoelens en stemmingen, of, om het nog een keer met de woorden van Willem Kloos te zeggen, ze zijn de ‘allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie’.
De Zuid-Afrikaanse dichteres Antjie Krog over Gert Vlok Nel:
“Ik herinner me een poëziefestival waar zwarte dichters stonden te kijken van een dichter die niet uit de ontwikkelde middenklasse kwam, maar de witte arbeidersklasse bezong. Dat viel toen op. En dat doet het nog steeds. Ik ken geen andere dichter met zo veel talent die een specifiek onbeschreven terrein van zo nabij kent als Gert Vlok Nel – in zijn taal wordt het een metafoor voor oneindige kwetsbaarheid, verlatenheid en hoop – ook al komt het leven als een bijl uit de nacht op je af.”
Voor wie zich graag verder wil verdiepen in de lyriek van deze Zuid-Afrikaanse dichter en liedjesschrijver volgen hier enkele songs of fragmenten van zijn teksten en een poging tot vertaling.
Enkele songs met vertaling
1. Beautiful in Beaufort Wes / youtube: https://www.youtube.com/watch?v=xr4cNaqovsM
En jy was beautiful op Beaufort-Wes
en ek was so verskrik en verskriklik lief vir jou
en jy het op grafte en op treine
en op Ford Fairlane se agterseats gevry
en nou is jy en jou man both computer analysts
en laas winter you tried to cut both of your wrists
en nou skryf jy vir my jy kan nie meer slaap nie,
nie meer lag nie,
nie meer iets vir jouself doen nie,
nooit ooit weer vir my soen nie
En mooi mooi mooi was jou woorde ook
terwyl jy menthol sigarette rook
en daai sweet sweet dinge vir my se
terwyl jy sweet sweet in my arms le
en die presiese woorde het ek presies vergeet
ek onthou net die rook en die sweet in Beaufort-Wes
en jou kaal liggaam onder 'n cool summer cotton dress
nie meer slaap nie, nie meer lag nie
nie meer iets vir mekaar doen nie
nooit ooit weer vir jou soen nie
En dis miskien soos 'n storie uit die Huisgenoot,
maar jy't een aand skielik vir my weggestoot
en in die rear view mirror jou gesig gekyk
en gese 'miskien moet ek gelukkiger lyk'
daardie aand kon ek nie aan die slaap raak nie
en het gevoel hoe my hart losruk uit my lyf
en soos 'n roeiboot in die rivier afdryf
ek kon nie meer slaap nie, nie meer lag nie,
nie meer iets ooit reg doen nie,
nooit ooit weer vir jou soen nie
En jij was beautiful op Beaufort-Wes
En ik was zo verschrik en verschrikkelijk verliefd op jou
en jij hebt op graven en op treinen
en op de achterbank van een Ford Fairlane gevrijd
en nu zijn jij en je man beiden computeranalist
en vorige winter you tried to cut both of your wrists
en nu schrijf je mij, slapen lukt me niet
en nee lachen gaat niet
en nee voor mezelf iets doen dat gaat niet
en nee nooit, ook mij zoenen niet
Nederlandse vertaling
En mooi, mooi, mooi waren ook jouw woorden
terwijl je mentholsigaretten rookte
en die sweet sweet dingen voor me zei
terwijl je sweet sweet in mijn armen lag
en de precieze woorden ben ik precies vergeten
ik onthou alleen de rook en het zweet in Beaufort-Wes
en jou naakte lijf onder een cool summer cotton dress
en nee slapen lukt niet en nee lachen gaat niet
en nee voor elkaar iets doen dat gaat niet
en nee nooit, ook jou zoenen niet
En dit lijkt misschien op een verhaaltje in de Huisgenoot,
maar jij hebt me die avond plots van je weggeduwd
en in de rear view mirror naar je gezicht gekeken
en gezegd dat ‘ik misschien gelukkiger moet lijken’
en toen die avond kon ik niet in slaap geraken
en had het gevoel dat mijn hart zich losrukte uit mijn lijf
en zoals een roeiboot op de rivier wegdrijft
en nee ik kon niet meer slapen en nee ook niet meer lachen
nee, ook nooit meer iets goed doen niet
en nee nooit, ook jou zoenen niet
2. Timothei Shampoo (fragment) / youtube: https://www.youtube.com/watch?v=zz-LGMgoCYM
wat het gebeur my pragtig daai
desembermaand toe ons geleef het soos jet
setters in gordonsbaai in daai
warm overpriced flat bo-op
die portofino ice cream parlour within
view van die kaai
& die wind wat aanmekaar aai aai waai
& jou lang cream calico gordyne was soos
hande by die venster uit bye bye waai
& daai brief van someone uit somewhere in my
hand & die wind wat draai teen die aand van die
see na die land
& die flat nou eensklaps soos ’n vallende boeing
plummeting to sea & jy wat vra why
me? & jou naak lyf skielik oor my swaai & snik why?
met jou hare in my mond soet
& sag soos edible underwear van aarbei
& TIMOTEI SJAMPOE
Nederlandse vertaling
wat is er toen gebeurd mijn liefste die
decembermaand toen we leefden als jet
setters in gordonsbaai in die
warme veel te dure flat boven
dat portofino ijssalon met
zicht op de kaaien
& de wind die aan mekaar aai aai waai
en jouw lange linnenkleurige gordijnen leken op
handen uit het venster die bye bye (z)waaien
& daar die brief van iemand van ergens in mijn
hand & de wind die draait tegen de avond van de
zee naar het land
& de flat die nu ineens zoals een vallende boeing
plummeting to sea & jij die vraagt waarom
ik? & en jou naakte lichaam plots over mij & snikt waarom? met je haren zoet in mijn mond
& zacht zoals eetbaar ondergoed van aarbei
& TIMOTEI SJAMPOO
3. Waarom ek roep na jou vanaand / youtube: https://www.youtube.com/watch?v=yD9z2gXyOSQ
GERT bo die grond roep na Koos onder die grond
Kom in, Koos, kom in, kom in.
WAAROM ek roep na jou vanaand dis 'n donker aand
diep in juliemaand
EN dit reën heeldaglank oor die vodacomtorings &
die telkom lyne tussen hier & jou graf in
Die woord transvaal & ek het jou mooiste plaat
van die hi fi af laat val
KOOS die lyn is dood tussen my hart
& jou mond se mooiste woorde
EN tussen jou woorde & die oorde waar die ver winde waai
& waarheen is die skepe in die baai
Al die woorde het verander in die palm van ons hand
en nou leef ons in 'n vreemde land
SO sail slowly slowly All ye ships of the night vanaf malta
na Moembaai om vir Koos op sy laaste woord af te laai koebaai
Koos koebaai koebaai Koebaai!
KOOS ek raai ek is besig om koebaai te sê
vir altyd & viral vir forever
EN vir die tent tussen sterre & saffiere so blou soos beaufort
se lug & die stug poems op jou laaste los papiere
JY was lank my swarste troebadoer jy't die troebel water van
my troebel hart geroer
MAAR eintlik weet ek my hart was toe nog
kouewaterOmoskoon vir die Here & Tintin om in te woon
EN ek kon nog sing in die maand van maart & ek kon nog
diep treine hoor sjant onder in die spoorwegyard
EN soggens voor skool as ek puisies uitdruk in die spieël
om tien voor sewe kon ek nog in my oë my siel sien en my
hele lewe
EN die Gamkarivier het deur geswoesh na die see & snags het
die 13-op & 7-af treine deurgeswiesh na die Kaap en in so‘n
nag het ek ontslaap
SOVEEL so dat ek geskrik het toe ek sien in die yard was
dit ‘n middag in maart maar die ligte was al aan in die straat.
Shantih, Koos, shantih shantih.
KOOS na jou was ook ander Koose wat beautiful konhuil in Afrikaans
DAAR was die slimste Koos met ‘n handvol sprokies grim &
gay & hy het gesê kyk ek skryf met my lyf my naam is Koos
& ek is ‘n siek roos
MAAR hy’t swaar gesterf soos ’n sonneblom &
sonneblomme kom aaklig om
EN onverpoos deur die nag dryf die mooiste Koos al soos al
af met die rivier so black soos label deur die nag so swart
soos bybel tot in die magnificent woord van die môre
EN ook my vriend Koos van beautiful west een aand het hy
in ‘n tuxedo gespring op die middernag trein op die impuls
van winter midnight streetlight smalltown rain amongst
other things lê hy vanaand begrawe op Springs
KOOS wys hulle asseblief waar hulle hul tente moet pitch in
die melkweg in daai pitch dark
goodnight Koos goodnight goodnight
DIT was elfuur die aand op die laataandnuus gelees deur blomerus niewoudt gewees & ek het pas by die huis gekom
Toe sê my ma vir my dat jy soos jou vriend Herman destyds op die 45th cutting afrit into Durban in ‘n Volkswagen Beetle gesterf het dat jy
die nag wil ry na jou vriend Nick toe om iets stupids te
gaan sê al het hulle vir god’s sake al gelê dat jy
Sober & helder was dat dit
Hoogsomer was dat die
Nag so mooi so mooi was dat
niks kon jou nie meer roer of raak nie
Nie saffier smarag of agaat nie
En ook nie jou woorde se saffier smarag of agaat nie
Dat dit die tipe nag was waarin treine & woorde moeisaam reis
om te sterf dat dit die perfekte nag uit
tienduisend was Koos om koebaai te sê want jy het toe alreeds alles
nagelaat al was dit min aan Irma, Karien, Karla & Mornay & my & Koos gun ons jou fans jou laaste sad steps te retrace
& jou verlaas te groet
Vaarwel Kosie vaarwel, vaarwel
Want ons is gracelandloos, Koos
geen memphis tennessee vir ons nie
Want dit het die God van lewe en dood behaag om jou
in die nag op die no-doubt bestemde uur
te laat ry
Op ‘n laagwaterbrug het die volksie in slow motion
begin gly & geploeg door die tamboekiegras
& deur al daai lonely plekke waar jy altyd was tot teen ‘n
boom & jy halflyf deur die windscreen tot op die bonnet
& teen die boom het jy half gedroom & half gely & no doubt halwe dinge bely
jou oë het gesien êrens dit & êrens dat & miskien Herman wat inkom in die baai op die dek van die Carian
all sails & hy hail jou hy praai hy
lag & waai & roep ek het jou kom oplaai
Koos all around the world vanaf malta na bombaai
& toe het jy op die woord bombaai omgedraai & iets vir ons
gesê wat ons nie kon vang nie weens die aanwesigheid van wind
maar dit was iets soos wind vind bind kind & toe het jy
die môre sien breek koud & woordeloos Koos & jy was bly
& skielik was jy vry
MIN of meer hierdie dinge het ek rekonstrueer op
nightshift duty as ‘n mislukte poging tot laaste eer koebaai
Koos koebaai koebaai
koebaai
Koos koebaai koebaai
Koos jy’t gesing oor vroue die see & die myne & ek sing
oor vroue die see en treine
EN ek onthou nog die nag toe ek hoor jy’s dood in januarie
84 die land so was vol angs maar die nag was pragtig op
Beaufort-Wes
DIT was elfuur die aand op die laataandnuus gelees deur
blomerus niewoudt gewees & ek het pas by die huis gekom
toe sê my ma vir my Gert en al die treine het gaan staan
GERT boven de grond roept naar Koos onder de grond
Kom in Koos, kom in
Waarom ik vanavond op je roep het is een donkere avond
Diep in de maand juli
En dit regent al heel de dag over de Vodacomtorens &
de telecomkabels tussen hier & jouw graf
Het woord transvaal & ik heb jouw mooiste plaat
van de hifi laten vallen
Nederlandse vertaling
KOOS de lijn is dood tussen mijn hart
& jouw mond zijn mooiste woorden
EN tussen jouw woorden en de oorden waar de verre winden waaien
& waarheen zijn de schepen in de baai
Al die woorden zijn veranderd in de palm van onze hand
En nu wonen we in een vreemd land
SO sail slowly slowly All ye ships of the night vanaf Malta
Naar Moembaai om Koos zijn laatste woorden af te laden Goodbye
Koos Goodbye Goodbye
KOOS ik denk dat ik bezig ben om Goodbye te zeggen
Voor altijd & vooral voor forever
EN voor de tent tussen de sterren & saffieren zo blauw zoals beaufort
Zijn lucht & jouw stugge poems op jouw laatste papieren
Jy was lang mijn zwartste troubadour jij hebt het troebele water van
Mijn hart beroerd
Maar eigenlijk weet ik dat mijn hart toen nog
KoudwaterOmoschoon was voor de Heer en Kuifje om er in te wonen
En ik kon nog zingen in de maand maart en ik kon nog
de treinen horen rangeren in het rangeerstation
en ‘s ochtends voor ik naar school mijn puistjes uitdrukte in de spiegel om tien voor zeven kon ik nog in mijn ogen mijn ziel zien en mijn
hele leven
En de Gamkarivier stroomde naar de zee en ‘s nachts reden de 13-op en 7-af treinen naar de Kaap en in zo’n
nacht ben ik wakker geworden
Zo erg dat ik schrok toen ik zag dat het in de tuin
als middag was in maart maar de lichten waren al aan in de straat,
Shantih, Koos, shantih, shantih.
Koos na jou kwamen er nog andere Kosen die mooi konden huilen in het Afrikaans
Daar was die slimste Koos met een handvol sprookjes grim &
gay en hij zei ik schrijf met mijn lijf en mijn naam is Koos
en ik ben een zieke roos
Maar hij is zwaar gestorven zoals een zonnebloem
en zonnebloemen vallen akelig om
En onverpoosd door de nacht drijft de mooiste Koos zoals de anderen af met de rivier zo zwart zoals label door de nacht zo zwart
zoals de bijbel tot het magnificent woord van de morgen
En ook mijn vriend Koos van beautiful west sprong op een avond in zijn tuxedo op de middernachttrein op de impuls van het winter midnight streetlight smalltown rain amongst
other things ligt hij vanavond begraven op Springs
Koos wijs hen aub waar ze hun tent moeten opstellen in de melkweg en die gitzwarte nacht
goodnight Koos goodnight goodnight
Het was elf uur die avond en op het nieuws geweest gelezen door blomerus niewoudt & en ik was pas thuis
Toen mijn ma zei dat jij zoals je vriend Herman destijds op de afrit van de 45 naar Durban in een volkswagen kever gestorven was en dat jij
die nacht naar jouw vriend Nick wou rijden om iets stoms te vertellen al hebben ze for god’s sake al uitgelegd dat jij
sober en helder was en dat het
hoogzomer was en dat die
nacht zo mooi was dat
niets jou nog kon raken of beroeren
Niet saffier of smaragd of agaat
en ook niet jouw woorden van saffier smaragd of agaat
dat dit het soort nacht was waarin treinen & woorden moeizaam reizen
om te sterven dat dit de perfecte nacht was uit
tienduizend Koos om goodbye te zeggen want jij hebt toen reeds alles
nagelaten al was het weinig aan Irma, Karien, Karla & Mornay & my & Koos gun het ons jouw fans om jouw laatste stappen na te gaan en jou een laatste keer te groeten
Vaarwel, Kosie, vaarwel
Want wij zijn gracelandloos, Koos
geen memphis tennessee voor ons
Want het heeft de God van dood en leven behaagd om jou
op die nacht in dat no-doubt bestemde uur
te laten rijden
Op een laagwaterbrug is het kevertje in slow motion
beginnen glijden & is door het tamboekiegras geploegd
& door al die eenzame plaatsen waar jij altijd was tot tegen
een boom & jij ging half met je lijf door de voorruit tot op de motorkap & tegen de boom heb jij gedroomd en half geleden en no doubt halve dingen beleden
jouw ogen hebben gezien ergens dit & ergens dat en misschien Herman die toekomt in de baai op het dek van de Carian
all sails & hij juicht & hij praait hij
lacht & zwaait & roept ik kom je halen
Koos all around the world vanuit malta naar bombay
& toen heb jij je bij het woord bombay omgedraaid & iets aan ons gezegd wat we niet konden verstaan omwille van de wind
maar het was iets als wind vind bind kind & toen heb je d
e morgen zien breken koud & woordenloos Koos & jij was blij
& plots was je vrij
Min of meer heb ik die dingen gereconstrueerd tijdens
mijn nachtshift als een mislukte poging tot een laatste eer goodbye Koos, goodbye,
goodbye
Koos goodbye goodbye
Koos, jij hebt gezongen over vrouwen de zee & de mijnen & ik zing over vrouwen de zee en treinen
En ik onthoud nog de nacht toen ik hoorde dat je dood was in januari 84 het land was zo vol van angst maar die nacht was prachtig op Beaufor-Wes
Het was elfuur die avond op het laatavondnieuw dat gelezen werd door blomerus niewoudt en ik was pas thuis en toen zei mijn ma mij Gert en alle treinen stonden stil
Korte bio
Gedichten:
- Om te lewe is onnatuurlik (1993)
- Nederlandse editie: Het is onnatuurlijk om te leven (2007)
Albums:
- Beaufort-Wes se beautiful woorde (2006)
- Onherroeplik (2012)
